تاریخچه آزمایشگاههای بهداشتی
در این مقاله به تاریخچه آزمایشگاههای بهداشتی (ابتدا در جهان و سپس در ایران) پرداخنه می‌شود.
درخواست ایجاد و تاسیس آزمایشگاههای بهداشتی نه از طرف باکتریولوژیست‌ها بلکه از جانب اپیدمیولوژیست‌ها مطرح شده است. اسنوJohn Snow در دوران همه‌گیری وبای انگلستان نشان داد که این بیماری بوسیله آب آشامیدنی آلوده ایجاد می‌گردد. مشاهدات اپیدمیولوژی او آنچنان روشن و تصورات علمی او آنچنان دقیق بود که ۳۰ سال قبل از کشف عامل میکروبی وبا، اظهار داشت این بیماری به دلیل عاملی که در روده‌ها قرار دارد و از طریق تقسیم در داخل روده و ایجاد مسمومیت، حالت مخصوص وبایی را بوجود می‌آورد و آب بدن از طریق افزایش دفع مدفوع کاهش می‌یابد. این عامل مجدداً از طریق فاضلاب و یا آلوده شدن مواد غذایی، انگشت‌های آلوده بیماران و یا حشراتی که بیماری را از مدفوع وبایی منتقل می‌سازند همه‌گیر می‌شود. اینکه آب عامل چنین جنایت بزرگی می‌شود در طی اپیدمی وبا در سال ۱۸۵۴ در لندن با مطالعات اسنو به اثبات رسید.
ویلیام بود William Budd که در مناطق روستایی کار می‌کرد درباره تب تیفوئید به همان نتیجه‌ای رسید که اسنو درباره وبا رسیده بود. در سال ۱۸۵۹، دو پزشک نروژی ثابت کردند که اپیدمی اسهال آن منطقه به علت استفاده از شیر خام بوده است.
این پژوهش‌ها و دیگر مطالعات مشابه در کشورهای اروپایی سبب شد که آزمایشگاهی بطور اختصاصی برای تشخیص ناخالصی آب، شیر و حیوانات دریایی (مانند صدف) بوجود آید تا به کمک آن از گسترش اپیدمی‌ها جلوگیری شود. نخست داروسازان و شیمیدانان به این مطلب توجه کردند. آنان موفق شدند با انجام آزمایش‌هایی مواد عالی موجود در آب را (از این دید که دارای ریشه حیوانی هستند یا گیاهی) مشخص سازند.
پیدایش علم باکتریولوژی در اواخر قرن هجدهم و قرن نوزدهم و تاثیر کشفیات درخشان پاستور در فرانسه و کخ در آلمان راهگشای بزرگی در این موضوع گردید. کشف سرآلکساندرهوستون Sir Alexander Houston درباره اندازه‌گیری کمی میکروبی (که بنام اشرشیا کلی یا کلی باسیل نامیده شد) نشان داد که وجود این عامل، علامت آلوده شدن آب به فاضلاب و نشانه‌ای بر ناخالص بودن آن است. این کشف ثابت کرد: چنین آبی خطر بالقوه‌ای است، که سلامت آشامندگان آن را تهدید می‌کند. بکاربردن روش او بوسیله باکتریولوژیست‌ها موجب شد که آزمایشگاه‌هایی برای آزمایش دائمی آب، شیر و غالب مواد غذایی (در طی انتقال از مراکز تهیه و تولید به مصرف کنندگان) بوجود آید و بدین ترتیب باکتریولوژی بهداشتی، درکنار باکتریولوژی پزشکی جای خود را باز کند. بدین نحو بود که در سالهای پایانی قرن نوزدهم عوامل بیماریزای بسیاری از بیماریها کشف شد و سپس راههای سرایت بیماری معلوم گردید.
نقش آزمایشگاههای بهداشت روزبه‌روز گسترش یافت و دامنه آن تا بدان‌جا کشید که در بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکا آزمایشگاههای بهداشتی برای تشخیص بیماریهای عفونی، آزمایشهای سرم شناسی و شناسایی توکسینها نقش درجه اولی ایفا کرد و هرروز بیش از پیش بصورت جزء جدایی ناپذیر سازمان بهداشتی کشورها درآمد. رابطه بدون وقفه آزمایشگاه بهداشتی با بخشهای اپیدمیولوژی سازمانهای بهداشتی در کنترل و پیشگیری از شیوع بیماریها، این بخش پزشکی را برای همه کشورهای جهان بصورت یک نیاز دائمی و فوری درآورده است.
تاریخچه آزمایشگاههای بهداشتی در ایران
در کشور ما آزمایشگاههای بهداشتی با تشکیل “بنگاه بهداشت” (سال ۱۳۱۵) شکل سازمانی به خود گرفت. این موسسه که بعدها به نام “آزمایشگاه فنی” و در سال ۱۳۳۲ به نام “آزمایشگاه مرکزی بهداشت” نامیده شد، علاوه بر وظیفه بررسی‌های اپیدمیولوژی و کنترل سازندگان فروشندگان مواد غذایی (از نظر آلودگی به بیماریهای عفونی) نقش اساسی در تربیت نیروی انسانی آزمایشگاهی که روز به روز نیاز به آن افزایش می‌یافت، همت گماشت و دوره‌های متعدد آموزشی با همکاری دانشکده پزشکی دانشگاه تهران و انستیتوی مالاریالوژی و انستیتو پاستور دایر کرد و صدها تکنسین و متصدی آزمایشگاهی تربیت کرد.
در سال ۱۳۴۲ در تشکیلات جدید وزارت بهداری “اداره کل آزمایشگاهها” تاسیس گردید و برای نخستین بار به فعالیت‌های آزمایشگاهی مانند کنترل داروها، کنترل مواد غذایی-آرایشی، بهداشت محیط و آزمایشهای پزشکی، همگی در یک واحد متمرکز گردیدند. هسته اصلی این سازمان آزمایشگاه رفرانس بود که در طی ۱۵ سال توانست بصورت یکی از مجهزترین و علمی‌ترین سازمانهای آزمایشگاهی منطقه درآید. هدف آزمایشگاه رفرانس علاوه بر انجام تحقیقات آزمایشگاهی، بالا بردن استاندارد کیفیت آزمایشگاهها، اجرای برنامه کنترل کیفی، اجرای برنامه‌های آموزشی و نیروی انسانی بوده است. این آزمایشگاه که به صورت یک مرکز تحقیقاتی مورد استفاده سازمانهای بین‌المللی و منطقه‌ای قرار گرفت، با بخشهای متعددی چون: میکروب شناسی، انتروباکتریاسه، کلرا، سل، ویرولوژی، ایمیونولوژی و سرولوژی، قارچ شناسی، انگل شناسی، آسیب شناسی، بیوشیمی و بروسلوز نقش عمده‌ای در پیش‌برد مسائل آزمایشگاهی پزشکی در کشور ایفا کرد و چندین دوره آموزشی با همکاری سازمان جهانی بهداشت برای کارکنان آزمایشگاههای منطقه مدیترانه شرقی تشکیل داد.
در طی سالهای ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۵ گسترش و فعالیت آزمایشگاههای بهداشتی در مراکز استان‌ها چشمگیر بود، طوریکه درمرکز تمام استان‌ها، آزمایشگاههای مرکزی بهداشت و در مرکز تمام شهرستان‌ها، آزمایشگاههای بهداشتی دایر شد. یکی از درخشان‌ترین فعالیت‌های اداره کل آزمایشگاهها در توسعه آزمایشگاههای بهداشتی، گسترش شبکه آزمایشگاهی در مناطق محروم و روستایی کشور بوده است. در سال ۱۳۵۳ درسطح کشور 400 واحد آزمایشگاهی در دورافتاده‌ترین نقاط مملکت دایر شد و با تربیت نیروی انسانی کارآمد برای این آزمایشگاهها خدمات بهداشتی آزمایشگاهی در دسترس مردم روستا قرار داده شد.
گفتنی است که به موازات پیشرفت آزمایشگاههای بهداشتی و تحقیقاتی در دانشکده‌های پزشکی و انستیتوهای تحقیقاتی کشور، آزمایشگاههای پزشکی گسترشی بسیار چشمگیر پیدا کرد. آزمایشگاههای متعدد تحقیقاتی در بیمارستان‌ها و دانشکده‌های تهران و شهرستان‌ها، آزمایشگاههای انستیتو تحقیقات بهداشتی و دانشکده بهداشت هریک به نوبه خود در بالا بردن سطح دانش آزمایشگاهی پزشکی کشور قدم‌های بسیار موئثری برداشتند.
هم اکنون افزون بر آزمایشگاههای دولتی یا وابسته به نیروهای انتظامی، بخش خصوصی نیز در همه شهرهای کشور دارای آزمایشگاه‌هایی است که غالب متصدیان و گردانندگان آن را همکاران متخصص علوم آزمایشگاهی در رشته‌های مختلف تشکیل می‌دهند
منبع: کتاب مدیریت آزمایشگاه پزشکی و بهداشتی، تالیف شادروان استاد فقید جناب آقای دکتر ابوالحسن ضیا ظریفی
دیدگاهتان را بنویسید
می خواهید در گفت و گو شرکت کنید؟خیالتان راحت باشد :)